آتش بازی یا بازی با آتش

مطلبی کوتاه و بسیار خواندنی به قلم استاد عزیزم دکتر عبدالرحمن نجل رحیم درباره چهارشنبه سوری

چهارشنبه‌سوری نزدیک می‌شود. به‌نظر من این مراسم سنتی بیش از هرچیز می‌تواند توجه را به نقش آتش در تکوین شناخت انسان در طول تاریخ جلب کند؛ اینکه چگونه ما انسان‌ها یاد گرفته‌ایم بر آتش تسلط پیدا کنیم و آن را دراختیار خود درآوریم و از مزایای آن برای زندگی در شرایط سخت جوی و علیه خطرات محیطی بهره بگیریم؛ آتشی که قبل از ظهور انسان، مایه ترس هرجانداری روی زمین بود. مهار آتش شاید یکی از اولین موفقیت‌های جمعی و نشانه رشد شناخت اجتماعی نزد انسان‌های اولیه بوده است. در جمع‌های اولیه انسانی، نور و گرمای آتش در شب‌های سرد و تاریک، ساخت و کار عواطف، اندیشه و خلاقیت، زبان، قدرت داستان‌سرایی و رویاپردازی در طول خواب شبانه را در مغز انسان‌ها تقویت کرد. این تاثیر شگرف در استفاده از استعاره آتش در مفاهیم شناختی و زبانی در فرهنگ ما ایرانیان نیز به‌خوبی منعکس است. آتش که مهار می‌شود، در مغز ما مفهوم آتش در کنار عشق و مهربانی، صلح، دوستی، امید و آرزو می‌نشیند، آن‌گاه که آتش، سرکش و توفانی و آسیب‌رسان می‌شود، خشم، غضب، عصیان و شورش و جنگ را تداعی می‌کند. این دومفهوم متضاد، اما مکمل از آتش در تمامی مناسک و مراسم تاریخی فرهنگی ازجمله در چهارشنبه‌سوری انعکاس داشته و نشانه آگاهی ما انسان‌ها از ماهیت آتش در طول تجربیات تاریخی و زندگی اجتماعی‌مان است. به‌همین‌معنا «آتش‌بازی» در چهارشنبه‌سوری، جشنی متاثر از تسلط انسان بر آتش و لذت زیبایی‌شناختی حاصل از هیجانات و عواطف مثبت برانگیخته‌شده از آن است. رنگین‌کمانی از نور و گرمایش آتش، چون خورشید، انرژی حیات‌بخش به ما هدیه می‌دهد، اما اصطلاح «بازی با آتش» که در بسیاری از زبان‌ها ازجمله فارسی معنای خاصی را القا می‌کند، وجه دیگر رابطه انسان با آتش را بازنمایی می‌کند. ما را با تهدید خطر ویرانگر و نابودکننده آتش، آشنا می‌کند، آن‌گاه که مهار آتش از اختیار اراده‌مان خارج می‌شود، چون خشم و کینه و جنگ‌طلبی و خشونت‌ورزیمان، هراسناک و زندگی‌بربادده می‌شود. رسومی فرهنگی چون چهارشنبه‌سوری، تمرینی مغزی‌-روانی است که به ما می‌آموزد چگونه آتش مهر و عشق و تفاهم بیفروزیم و در مهار آتش هیجانات، اختیار از کف ندهیم و مواظب باشیم آتش کینه، خشم و خشونت، انسانیت ما را نبلعد